Instrumenty pochodne nazywane też derywatami to instrumenty finansowe, które nie są papierami wartościowymi, a mimo to można dzięki nim pomnożyć swój kapitał. Chcąc w pełni wykorzystać potencjał instrumentów pochodnych, należy dobrze poznać ich specyfikę oraz mechanizm działania, który nie jest wcale tak skomplikowany, jak mogłoby się wydawać. Czym więc są instrumenty pochodne w świecie finansów?

Instrumenty pochodne, czyli …

Instrumenty pochodne to umowy finansowe, których wartość uzależniona jest od ceny instrumentu bazowego. To oznacza, że same derywaty nie mają wartości, gdyż jest ona ściśle powiązana z aktywami bazowymi, a więc zależy od kursu akcji, waluty, indeksu, stopy procentowej, rentowności obligacji, indeksu lub innego wskaźnika np. inflacji bądź wartości PKB. Inaczej mówiąc, instrumenty pochodne to abstrakcyjne kontrakty, umożliwiające wykorzystanie zmian cen na rynku bez faktycznego posiadania aktywów.

Cechą charakterystyczną instrumentów pochodnych jest to, że dotyczą przyszłych cen i terminów, gdyż umowy ich dotyczące zawierane są wcześniej, aby uzyskać prawo do otrzymania określonej wartości pieniężnej lub obowiązku dokonania transakcji. Transakcje dotyczące instrumentów pochodnych, mogą być zawierane na giełdach, rynkach pozagiełdowych i bezpośrednio pomiędzy dwoma podmiotami – mowa wtedy o OTC (overt-the-counter).

Najważniejsze derywaty to opcje, kontrakty terminowe (futures), kontrakty forward i swap. Czym się charakteryzują poszczególne instrumenty pochodne?

• Opcje

Opcje dają inwestorom możliwość (ale nie obowiązek) kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego w wybranym terminie i po ustalonej cienie. Co ważne, jeśli inwestor zdecyduje się na ich sprzedaż lub zakup, to sprzedawca ma obowiązek dokonać transakcji po ustalonej cenie. Opcje mają przede wszystkim za zadanie zabezpieczenia pozycji (hedging) przed niekorzystnymi i nagłymi zmianami cen, ale też umożliwiają spekulacje.

• Kontrakty terminowe i forward

Kontrakty terminowe to standaryzowane umowy giełdowe, zobowiązujące obie strony do wykonania transakcji w określonym czasie i po ustalonej cenie. Kontrakty forward są niestandaryzowane i są zawierane bezpośrednio między stronami, co pozwala na dostosowanie warunków umowy do ich potrzeb i wymagań.

• Swap

Swap to umowa zawierana pomiędzy stronami, która określa warunki wzajemnych płatności. Wysokość płatności uzależniona jest od określonego wskaźnika np. stopy procentowej. Swap służy głównie do zabezpieczenia się przed ryzykiem finansowym lub do zmiany struktury przepływów finansowych.

Rodzaje i klasyfikacja

Instrumenty finansowe można dzielić na rodzaje według różnych kryteriów, dzięki czemu łatwiej jest zrozumieć ich różnorodność i zastosowanie na rynku finansowym. Podstawowe klasyfikacje dotyczą rodzaju instrumentu bazowego (akcje, obligacje, surowce), sposobu rozliczenia (gotówkowy lub fizyczny) oraz miejsca obrotu, ale derywaty można podzielić też ze względu na ponoszone ryzyko, czy stopień złożoności.

Rodzaje instrumentów ze względu na instrument bazowy:

• akcyjne instrumenty pochodne – pozwalają na czerpanie zysków z wahań akcji bez konieczności ich fizycznego posiadania;
• obligacyjne instrumenty pochodne – stosowane głównie do zarządzania ryzykiem stopy procentowej;
• walutowe instrumenty pochodne – instrument bazowy to waluta, co pozwala na korzystanie z wahań kursów;
• surowcowe instrumenty pochodne – futures na surowce naturalne są szczególnie popularne na rynku towarowym, co pozwala na inwestowanie w ceny surowców;
• indeksowe instrumenty pochodne – instrument bazowy to indeks giełdowy;
• instrumenty pochodne na stopę procentową –  instrumentem bazowym jest stopa procentowa, obligacja, lub instrument dłużny np. bon skarbowy.

Rodzaje instrumentów ze względu na sposób rozliczenia:

• gotówkowe – rozliczane tylko pieniężnie;
• fizyczne – rozliczane poprzez fizyczne dostarczenie towaru. Ma to duże znaczenie dla rzeczywistych potrzeb rynku i jest stosowane na giełdzie towarowej.

Rodzaje instrumentów ze względu na miejsce obrotu:

• obrót na giełdzie – to giełdowe instrumenty pochodne np. kontrakty futures i opcje;
• obrót na rynkach pozagiełdowych – np. forward i swap.

Podział instrumentów ze względu na osiągane korzyści i ponoszone koszty:

• instrumenty symetryczne – każda ze stron umowy ponosi takie samo ryzyko, ale i odnosi takie same zyski. Są to przede wszystkim swapy i kontrakty futures i forward;
• instrumenty niesymetryczne – jedna ze stron umowy ponosi większe ryzyko. To np. opcje.

Rodzaje instrumentów ze względu na stopień złożoności

• instrumenty pierwszej generacji – standardowe instrumenty pochodne;
• instrumenty drugiej generacji – to grupa instrumentów pochodnych opartych na innych instrumentach pochodnych. 

Funkcje instrumentów 

Instrumenty pochodne mogą pełnić różnorodne funkcje na rynku finansowym, z których najważniejsze to zabezpieczenie portfela inwestycyjnego przed ryzykiem (hedging) związanym z niekorzystnymi zmianami cen. Przykładowo eksporterzy mogą zabezpieczyć swoje przyszłe dochody w walutach obcych przed ryzykiem niekorzystnych zmian w kursach walut, a rolnicy mogą zapewnić sobie kontrakty na określone dobra, zabezpieczając się przed spadkiem ich cen.

Derywaty dają też możliwość spekulacji na zmianach cen instrumentów bazowych za pomocą opcji i futures, co pozwala na uzyskanie zysków ze zmian cenowych. Dodatkowo mogą działać jak dźwignia finansowa – inwestorzy mają większe możliwości inwestycyjne przy stosunkowo niewielkim kapitale początkowym. Wiąże się to jednak ze sporym ryzykiem, ale przy umiejętnym zarządzaniu, może prowadzić do znacznych zysków.

Instrumenty pochodne przyczyniają się też do zwiększenia płynności rynków finansowych. Możliwość handlowania kontraktami terminowymi i opcjami o dużym wolumenie sprawia, że rynek staje się bardziej efektywny. Dla samych inwestorów instrumenty pochodne są doskonałym sposobem na zmniejszenie ryzyka i zwiększenie zysków, gdyż ułatwiają kontrolę ekspozycji na różne rodzaje ryzyka związanego ze zmianami cen, stóp procentowych i kursów.

Instrumenty pochodne a ryzyko

Najważniejszym celem instrumentów pochodnych jest transfer ryzyka, a nie transfer kapitału, jak ma to miejsce w przypadku innych instrumentów (akcje, obligacje). Dzięki temu można zminimalizować ryzyko związane z inwestowaniem. Jednak trzeba pamiętać, że każda forma inwestowania obarczona jest pewnym ryzykiem, co jest ściśle powiązane z sytuacją rynkową i zmiennością cen instrumentów bazowych. Dodatkowo w przypadku swapów istnieje ryzyko, że druga strona transakcji będzie niewypłacalna.

Nie da się całkowicie przewidzieć zmian na rynku, ale umiejętne zarządzanie portfelem pozwala na znaczne obniżenie ryzyka i może przynieść duże zyski. Trzeba jednak wiedzieć, że ryzyko związane z instrumentami pochodnymi jest stosunkowo niewielkie, o ile ma się odpowiednią wiedzę i doświadczenie w inwestowaniu oraz czas na śledzenie zmian rynkowych.

Instrumenty pochodne wykorzystywane są przez doświadczonych inwestorów do dywersyfikacji portfela inwestycyjnego i obniżenia ryzyka związanego z inwestowaniem. Ich wartość jest bezpośrednio powiązana z cenami takich aktywów jak akcje, waluty czy surowce. Derywaty dają możliwość ochrony przed nagłymi zmianami cen i spekulacji na przyszłych cenach wybranych instrumentów bazowych bez konieczności ich fizycznego posiadania. Inwestowanie w derywaty wiąże się z pewnym ryzykiem, ale ich umiejętne wykorzystanie może przynieść duże zwroty z inwestycji. W przypadku trudności z wyborem odpowiednich instrumentów finansowych warto skorzystać z usług doradcy lub maklera. W znalezieniu odpowiedniego brokera pomóc może ranking najlepszych brokerów Forex, który przedstawia najważniejsze informacje o domach maklerskich.